Martin Wolf:

De crisis van
het democratisch kapitalisme

©2023 NL-uitgave
Het Spectrum, Amsterdam.
Vertaling:
Margreet de Boer & Martine Both.

Kapitalisme heeft volgens Wolf drie verschijningsvormen:

  1. het autoritair kapitalisme
    zoals dat zich voordoet in China
     

  2. het demagogisch kapitalisme
    dat we zien in Rusland, India en Turkije
     

  3. het democratisch kapitalisme
    zoals we dat kennen in de 'hoge-inkomenslanden' van het Westen.

Voor de 3e groep lijkt het boek primair bedoeld, als waarschuwing en aansporing. Voor de twee eerste groepen is het boek naar mijn mening een verleidend lokkertje om door te groeien naar een liberaal-democratisch economisch systeem, maar met de waarschuwing: "Hou het Westen in de gaten, want als ze zich niets aantrekken van mijn commentaar en advies, dan lopen jullie in het navolgen zeer grote risico's".
 

Wolfs Constatering:

"Dit is een moment van grote angst en vervagende hoop. We moeten het gevaar erkennen en nu vechten, als we de hoop nog willen omzetten in realiteit.
Als we daar niet in slagen, kan het licht van de politieke en persoonlijke vrijheid wederom uit de wereld verdwijnen.
Het is de plicht van onze generatie, er voor te zorgen dat dit niet gebeurt.
Het heeft te lang geduurd voordat we het zagen; het staat nu recht voor onze neus. De wereld is te diepgaand veranderd om te reageren met nostalgie. We kunnen niet terug naar het verleden."

Als Kern van de Zaak formuleert Wolf:

"De verantwoordelijkheid van de maatschappelijke bovenlaag voor de bescherming van de kwetsbare verworvenheden van het democratisch kapitalisme, voor dat deze verdwijnen."

Wolfs adviezen zijn op zich geen eye-opener voor wie de NL-/EU-normaliteit kent, de media volgt, dagelijks de krant leest en dat alles kan koppelen aan de Standpunten en Mensenrechten van de Verenigde Naties.
Maar hij plaatst de ontwikkeling van politiek en economie in een symbiotisch, historisch verhelderend perspectief en beschrijft dat op een zeer aangename manier. Alsof hij op de koffie komt en je er nog even aan herinnert, dat de man met zijn dominante positie zichzelf in de staart gebeten heeft. Door zijn beheersing van energie ontstonden niet alleen gloeilamp, wasmachine en stofzuiger, maar stelde hij zich ook met minder kinderen tevreden. Daardoor hield de vrouw meer tijd over om zich met haar eigen ontwikkeling bezig te houden en een maatschappelijke en economische positie op te bouwen, gelijkwaardig aan de man. Temeer, omdat fysieke kracht als productiefactor afnam, de dienstensector groeide en de toenemende automatisering een sexe-neutrale aanwinst betekende.

Zo ver zijn we gekomen in de 'hoge-inkomenslanden'.

Dat hij in zijn schrijven zeer accuraat en hoogst actueel is, blijkt niet alleen uit zijn meer dan 100 pagina's toelichtende noten en verwijzingen naar literatuur en websites, maar ook uit zijn nawoord met dankbetuiging aan de velen die met hem hebben meegedacht. Uit het feit, dat hij de voorspoedige jaren 1945 - 1975,  "les trente glorieuses, zeggen ze in Frankrijk" noemt, mag je aannemen dat hij Djaïz gelezen heeft, die zijn boek 'Slow Democracy' bijna tegelijkertijd begonnen is, alleen een jaartje eerder klaar was.

Maar hij schuwt harde en sombere beeldspraak niet. Bijvoorbeeld als hij het economisch handelen van de mens beschrijft in het perspectief van

"een reusachtig koekoeksjong dat niet alleen veel andere diersoorten uit het planetaire nest verdringt,
maar met klimaatverandering ook het nest zelf bevuilt".

Daarnaast speelt de groeiende 'onzekerheidsfactor' een rol in de toename van wat hij, met de econoom Standing, het 'precariaat' noemt. Die onzekerheid zou er toe kunnen leiden, dat

"de meerderheid van de mensheid net zo overbodig wordt als het paard, ooit onmisbaar in het vervoer".

Op zijn vraag, of het democratisch middenveld kan standhouden haalt hij een Amerikaanse prof aan die niet gelooft dat je mensen zo ver kunt krijgen dat ze gaan denken en handelen als gewetensvolle en goed geïnformeerde burgers. Dat is volgens hem een hopeloze zaak:

"Heel simpel: Het democratisch bestel in Amerika (en elders) heeft niet de burgers kunnen creëren die het nodig heeft.
Het blijft dus zitten met burgers die de vereiste cognitieve en emotionele vaardigheden missen om zich de culturele waarden en normen eigen te maken om te functioneren in organisaties en aan het openbare leven deel te nemen"

De autoriteiten, de bovenlaag van het verleden, werken niet meer.
Volgens Wolf is hun rol als poortwachter teniet gedaan door technologische, economische en culturele ontwikkelingen. De dystopische visie van die Amerkaanse prof noemt hij "afschrikwekkend, maar niet onwaarschijnlijk".

Ook is er in zijn optiek een informatierevolutie aan de gang, niet in de zin van de versnelling die van dorpsomroeper via boekdruk tot internet geleid heeft, maar een kwalitatieve:

"..het genereren en publiceren van accurate informatie is zo duur, dat je er moeilijk geld aan kunt over houden. Het netto effect van de informatierevolutie is de kosteloze en ongekend brede verspreiding van non-informatie, desinformatie, propaganda en waanzinnige complottheorieën"

Hoop put hij onder meer uit onderzoek van enkele economische instituten, waaruit blijkt dat in een hoge-inkomensdemocratie
kapitalisme kan gedijen als:

  1. de regering een centrale rol speelt.
    Bedrijven zijn onderworpen aan concurrentie; bevolking is goed opgeleid en getraind; er is een 'eersteklas' infrastructuur; voldoende financiering voor technologisch onderzoek;
     
  2. er politiek engagement is.
    Opgeleide en ambitieuze mensen zullen geneigd zijn te stemmen op partijen en mensen die ze competent achten. Ze vormen een solide basis voor democratische politiek;
     
  3. er netwerken zijn op specifieke locaties.
    Vaardigheden waar geavanceerde bedrijven van afhankelijk zijn. Hun kerncompetenties zijn minder mobiel dan de productieonderdelen die 'footloose' zijn en overal gevestigd kunnen worden waar goedkope arbeidskracht aanwezig is.
     

Ten aanzien van grensoverschrijdende migratie acht hij de mogelijkheid om in de hand te houden wie de bewoners zijn een fundamenteel aspect van het land zelf.

"Burgerschap is een privilege dat gepaard gaat met politieke rechten.'

Hij pleit uiteraard wel voor een beleid dat humaan is ten aanzien van migranten en aanvaardbaar voor de meerderheid van de bevolking. Dat is in feite ook democratisch, natuurlijk. Dat immigratie nodig is om de gevolgen van vergrijzing tegen te gaan weerlegt hij met de opmerking, dat ook migranten zullen vergrijzen. Hij waarschuwt dan ook, dat het huidige sociaal-economische perspectief de omvang van noodzakelijke immigratie "onvoorstelbaar groot" is.

"Het debat over de manier waarop je dit het beste kunt doen, is complex en moeilijk.
Maar het moet gevoerd worden".

In zijn benadering van de noodzakelijke "Nieuwe Deal" sluit hij aan op de aspiraties van F. D. Roosevelt

  1. Een stijgende, breed gedeelde en duurzame levensstandaard

  2. Goede banen voor wie kunnen en willen werken

  3. Gelijke kansen

  4. Economische zekerheid

  5. Geen speciale voorrechten voor de enkeling.

Op alle aspecten werkt hij dit uit van jongeren die nog studeren tot ouderen die verzekerd moeten zijn van een relatief zorgeloze oude dag. Een algemeen basisinkomen noemt hij 'een utopistisch idee dat in de praktijk niet zal werken', in tegenstelling tot een studieleenstelsel dat wel effectief zal zijn. Hij prijst Nederland om zijn goede oudedagsvoorziening.

"Een goede verzorgingsstaat wint aan legitimiteit door mensen dingen te laten doen die ze anders niet zouden kunnen doen, en door hen te beschermen tegen risico's die ze anders niet zouden kunnen dragen. Tegelijkertijd mogen luiheid of ledigheid niet worden aangemoedigd".

Met betrekking tot voorrechten voor de enkeling, wijst hij op de onevenredig hoge beloningen en bonusregelingen en de relatief lage belastingheffingen op vermogen die in de zeer hoge inkomenskringen normaal geacht worden.
Als we een steviger grondslag willen leggen onder de democratie, meent hij, moet de toekomst anders zijn dan het recente verleden. En ook hier wijst hij, net als op andere plaatsen in zijn boek, weer op de 'stapsgewijze opbouw' waarlangs veranderingen moet plaatsvinden.

Bijzonder negatief is hij over de staat van de democratie in de westerse samenlevingen. Zowel de kiezer als de gekozene krijgen er van langs. Ook hier haalt hij veel onderzoeken en wetenschappelijk onderbouwde opvattingen aan. Toch is hij geen voorstander van kiesrechtbeperkingen. Onder meer. omdat er geen grond is om onderscheid te kunnen maken tussen mensen die het wel of niet waard zijn om te mogen stemmen:

"Het is zelfs een grove fout, te geloven dat hoger opgeleiden hun stem intelligenter zullen uitbrengen dan anderen".

Daarbij verwijst ook nog even naar hoog opgeleide intellectuelen en succesvolle zakenlieden die vanaf 1933 onverbloemd Adolf steunden in diens waanzinnige gedachtegoed. Maar, het enige arbitraire criterium voor stemrecht is naar zijn mening het onderscheid tussen volwassenen en onvolwassenen. In de wereld van vandaag ziet hij geen fatsoenlijke alternatieven voor de liberale democratie. En zijn stapsgewijze aanpak voor verbetering begint met 'goed burgerschap'.

De verzorgingsstaat acht Wolf voor het merendeel van de mensen uiterst belangrijk. Degenen die in de top van de hoge-inkomenskringen zitten, verblijven daar volgens hem levenslang. Maar voor de meesten bundelt de verzorgingsstaat "een breed scala van grotendeels onverzekerbare risico's. Veiligheid voor wie dit nodig heeft".

In zijn denken richting "New Deal" heeft Wolf veel hervormingsonderwerpen behandeld. Als belangrijkste noemt hij "Beëindiging van de voorrechten van de rijken en machtigen". Aan het eind van hoofdstuk 8 somt hij er een heel scala van op, maar zegt hij ook onmogelijk op de details te kunnen ingaan daar elk aspect wel een heel boek zou kunnen vullen.

"Het belangrijkste vereiste is, dat de bereidheid er is om behoorlijk radicaal te zijn,
en tegelijkertijd systematisch, rigoureus en realistisch te denken".

Maar, stapsgewijs: Beginnen met de vernieuwing van de democratie.

Dat kiezers niet weloverwogen vanuit een politieke visie stemmen, onderbouwt Wolf met een voorbeeld uit de Verenigde Staten, de 2-partijenstaat van Ezels en Olifanten. Toen daar met de Civil Rights Act van 1964 stemrecht voor Zwart Amerika werd bestendigd, verlieten veel Democraten hun partij om zich aan te sluiten bij de Republikeinen, waarvan velen nog de mening deelden dat 'vrijheid' het recht inhield om te mogen discrimineren.

Een baanbrekende gebeurtenis in de ontwikkeling van de verzorgingsstaat noemt Wolf de invoering van de ziektekostenverzekering in Duitsland (1883, Bismarck).

Het aantal essentiële diensten dat van de staat wordt verwacht is enorm. Wolf somt er 21 op voordat hij zegt: "en niet in de laatste plaats, beheer van de economie en de overheidsfinanciën. De efficiënte werking van dit alles is een conditio sine qua non voor een beschaafd leven. De enige reden waarom dit niet door iedereen wordt begrepen is dat, net als vissen in de zee, veel mensen het medium waarin ze leven en ademen niet herkennen".

In het 'Voorwoord bij deel IV' beschrijft Wolf drie transformaties die in het huidig tijdbestek een enorme impact hebben:

  1. De verloedering van het democratisch kapitalisme en de opkomst van het demagogisch, autocratisch en totalitair kapitalisme;
  2. De opkomst van China als supermacht;
  3. De noodzaak om de uitdagingen het hoofd te bieden die zijn ontstaan door de opmars van de mens.

"Vrijheid, vrede en samenwerking
zijn zaken die we willen behouden,
Zo zou het tenminste moeten zijn.

Maar dat zal niet eenvoudig worden,
gezien ons buitengewone talent voor destructie
en het autoritaire, tribale en kortzichtige karakter van onze soort"

 

Landen moeten streven naar:

en zorgen voor het welzijn van alle burgers, die

Alle burgers hebben recht op gelijke behandeling door de staat en in het recht

Ten aanzien van de toekomst van het Democratisch Kapitalisme ziet Wolf 4 fundamentele punten waarop stabiele liberale democratieën zich in deze complexe en veranderende wereld zouden moeten gedragen:

  1. Liberale democratieën hebben hun eigen waarden en belangen.
    Ze moeten deze verdedigen door nauw samen te werken.
     
  2. Liberale democratieën hebben veel significante belangen in een wijdere wereld.
    Zij moeten deze koesteren door gezamenlijk en vreedzaam te werken aan de handhaving van de wereldorde en de bevordering van de liberale democratie.
     
  3. De wereld wordt geconfronteerd met een nieuwe supermacht, China, dat specifieke waarden en een ander bestuurssysteem hanteert.
    China is veel te groot en te mondiaal betrokken om een gelijke benadering als met Rusland na te streven.
    Er zal dus een complex web van betrekkingen met China tot stand moeten worden gebracht.

Het einde van het boek is gelijk het begin van een nieuwe tijd:

Conclusie:

Eerherstel van het staatsburgerschap

"De vernieuwing van het kapitalisme en de democratie moet worden bezield door een eenvoudig maar krachtig idee; dat van het burgerschap.
We kunnen niet alleen denken als consument, werknemer, bedrijfseigenaar, spaarder of investeerder. We moeten denken als burgers. Dat is de band die mensen samenbindt in een vrije en democratische samenleving.

Burgerschap moet drie aspecten in zich bergen;

  1. zorg voor de kans van medeburgers op een vervuld leven;

  2. de wens om een economie te creëren die burgers in staat stelt zich op deze wijze te ontplooien;

  3. en bovenal loyaliteit aan de democratische, politieke en juridische instituties en de waarden van open debat en wederzijdse tolerantie die daaraan ten grondslag ligt.

Wolf stelt dan de retorische vraag:

"Wat kan een dergelijke opleving van het idee van burgerschap dan betekenen
in het licht van de huidige uitdagingen op het gebied van het mondiale milieu?

Hij geeft daarop 4 meningen over wat het niet betekent, alvorens te eindigen met wat je zou kunnen noemen:

De Geboden van Martin Wolf
voor
Staat, Onderneming, Politiek en Burger

Als we ons daar niet aan houden,
"zal de democratie het niet redden en zullen onze vrijheden verdampen".

 

Lees het boek!
De analyses en de handreikingen lezen als een prettig gesprek met een erudiet mens.
En je steekt er nog iets van op ook. verkrijgbaar voor e-reader bij boekhandel Donner
(Dit is geen betaalde aanbeveling, maar 'n "free floating fee")


burgerschap in nederland
een eerste oriëntatie

NL 3022: de basis de baas
een proefproject voor
burgerschap en particpatie
bij stagnerend wijkbeleid

raften naar "de wereld van morgen"
globaal bewustzijn  inclusief denken